سرعین به زبانی ترکی (سریین) به معنای محل خنک و در فرهنگ لغات عربی به معنی سرچشمه می‌باشد. در ادوار گذشته از این منطقه به نام‌های ساری قیه، سرائین یادکرد می‌شده‌است.
سازمان ثبت احوال پسوند
سرقین را برای صدور شناسنامه اهالی سرعین استفاده می نماید
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۵٬۴۵۹ نفر (در ۱٬۵۸۲ خانوار) بوده‌است.
شهر سرعین یکی از مناطق شش گانه زرتشت بوده است که به آن شهریور می گفتند. از آثار به جا مانده از آن دوران تپه آناهیتا شهر سرعین می باشد که در واقع تل خاک بر جای مانده از بقایای آن زمان بوده و اشیا عتیقه و سفال از آن بدست آمده است. آتشکده های زیادی اطراف سرعین وجود داشته و بقایای برخی در روستاهای اطراف موجود است. قبرستان سرعین دارای سنگ تراشیده هایی به شکل انسان و شیر بوده است که متاسفانه افراد سودجو آن را غارت نموده و نمونه ای از آن در بقعه شیخ صفی نگهداری می گردد.
مکانهای توریستی و گردشگری
مردم اردبیل خالق یکی از غنی ترین گنجینه های ادبیات شفاهی ملل خاورمیانه و ایرانند که جهانگردان زیادی شیفته فولکور آن شده اند. شالوده ادبیات آذربایجان بر فولکور بنا نهاده شده است و فولکور خود به معنای حکمت خلق یا آفرینش خلق می باشد. در جای دیگر فولکور عبارت است از آداب و رسوم توده مردم، تصنیف های عامیانه و توده شناسی ومجموعه ترانه ها و هنرهای ساده یک ملت. ادبیات شفاهی این خطه از اردبیل از سابقه ای کهن برخورداراست.
با توجه به طبیعت بکر و چشمه های پر آب مکانهای گردشگری اطراف سرعین از طریق جاده سرعین آلوارس، جاده سرعین اردبیل از مسیر ارسنجان قابل دسترسی می باشند که در طی مسیر مادر طبیعت با آغوش باز زیباترین چشم اندازها را شامل دشت و دره های سرسبز ارائه می نماید.
برخی از مکانهای مشهور و جاهای دیدنی سرعین و اردبیل عبارتند از :
آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی :
یکی از مکانهای تاریخی و باستانی شهراردبیل در شمال باختری ایران و از آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. در این مکان علاوه بر آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مقبره‌های شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه) و همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و نیز برخی از مشایخ و صاحب‌منصبان دوران صفوی و نیز شهیدان ایرانی جنگ چالدران، قرار دارد. از دیگر بخش‌های این مجموعه چینی‌خانه، مسجد، جنت سرا، خانقاه، چله خانه، شهیدگاه و چراغ‌خانه است.
منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد، و بر طبق وصیّت شیخ، جنازه اش را در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن کردند و بر قبر او بنایی ایجاد کردند تا علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول - آرامگاه‌های دیگری از شاه زادگان صفوی و فرزندان وی را در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دهند. به گفته بیوک جامعی (۱۳۷۹)، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی‌الدین اردبیلی جد سلاطین صفویه، در سال ۷۳۵ ه.ق به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. به ویژه در دوره شاه عباس اول و از آن جا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می‌رفت، برای تکمیل و تزیین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به‌شمار می‌آید.
یکی از موارد منحصربهفرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ‌بری کتیبه های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبتهای ارزنده، نقره کاری، تذهیب وطلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نامبرده، آن را در مجموعه‌های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده‌است
در جریان جنگ‌های ایران و روسیه در دوره قاجار و سقوط اردبیل، نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی توسط روس‌ها به غارت رفت. هم‌اکنون آن نسخ در موزه سن پترزبورگ درروسیه نگهداری می‌شوند. این بنای تاریخی در محله عالی قاپو است.
تپه باستانی آناهیتا :
در غرب شهرستان سرعین، اثری تاریخی و کهن وجود دارد که به «تپه‌ی باستانی آناهیتا» شناخته می‌شود. براساس تحقیقات و کاوش‌های صورت گرفته در این منطقه‌ی ارزشمند باستانی، اشیا و لوازم تاریخی نیز یافت شده است که می‌توان به سفالینه‌هایی که دارای قدمتی متعلق به اواخر هزاره‌ی اول و دوم پیش از میلاد مسیح است، اشاره کرد. البته این منطقه به نام‌های دیگری از جمله «آناهیتا»، «سارقین» و «زرتشت» نیز شناخته می‌شود و به نظر میرسد که در آن معابد و آتشکده‌های متعددی برای عبادت و انجام فرایض دینی عالمان و مرتاضان زرتشتیان وجود داشته است. از معابد و آتشکده‌هایی که در این منطقه برجای مانده است می‌توان به «آناهیتا» و «آتشکده‌ی آذرفریق» اشاره کرد. آثار تاریخی ارزشمندی نیز از دوران حکومت قراقویونلوها، آق قویونلوها، ایلخانان و سلجوقیان در این منطقه یافت شده است که نشان‌دهنده‌ی سلطه و حکومت ایشان در این سرزمین است.
روستای تاریخی کنزق :
در ۲ کیلومتری شرق شهر سرعین روستای تاریخی به نام کنزق وجود دارد. دراین روستا درههای متعددی وجود دارد که نام معروف‌ترین آنها ساری دره (دره زرد) است. این دره دارای تعدادی چشمه طبیعی بوده و با درختان گلابی و گیاه گیلیدیک و آب روانی که از میان دره می‌گذرد، امروزه تفرجگاه خیلی از مسافران این منطقه شده‌است. دربالا دست این دره تپه‌ای به نام (حسین تپه سی) وجود دارد که در آن غارهای متعددی است که این غارها مانند شهری در زیر کوه قرار گرفته‌اند. از این غارها اشیاء تاریخی متعددی یافت شده که مبین قدمت تاریخی این تپه‌ها و آثار زندگی در دوره‌های بسیار دور می‌باشد. روستای تاریخی «کنزق» دارای غارهای تاریخی مربوط به دوره اشکانیان است که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
دهکده صخره‌ای ویند کلخوران :
در مجاورت و نزدیکی جاده‌ی اردبیل به نیر، دهکده‌ای باستانی و صخره‌ای مشاهده می‌شود که در ۵ کیلومتری جنوب و جنوب غربی شهرستان سرعین قرار دارد. ویژگی جالب این دهکده حضور خانه‌های سنگی در این منطقه است که با معماری کهن، خارق‌العاده و کم‌نظیر احداث شده است. هرچند که تحقیقات گسترده و قابل قبولی در این ناحیه از کشور صورت نگرفته است اما با توجه به آثار تاریخی کشف شده مانند تعدادی سفال، آثار معماری صورت گرفته در خانه‌های سنگی و نوع ساخت آنها به نظر میرسد که دارای پیشینه‌ای متعلق به دوران اشکانی، ساسانیان و اسلامی است. دهکده‌ی صخره‌ای ویند کلخوران، متعلق به دوران حکومت اشکانیان، ساسانیان و اسلامی است. قوس‌های جناقی که در کنده‌کاری‌های صخره‌ای مشاهده می‌شود شباهت بسیاری به آثار دوران حکومت ساسانیان دارد. با توجه به کشف تمامی آثار ذکر شده، به نظر میرسد که این منطقه در ادوار مختلف تا دوران اسلامی همچون حکومت تیموریان، صفویان و سلجوقیان، آباد و مسکونی بوده است.
روستای آتشگاه :
در فاصله‌ی چند کیلومتری از شمال شهرستان سرعین، روستایی کهن و تاریخی به نام «آتشگاه» که به نام «آغ مام» نیز شهرت یافته است، وجود دارد که به دلیل حضور تپه‌ی باستانی و معابد و آتشکده‌های کهن در کنار طبیعت سرسبز و زیبا و حضور بارگاه «امامزاده عبدالله»، بسیار دیدنی و جذاب است. در این روستای تاریخی آثار و نشانه‌هایی از معبد و آتشکده‌ای کهن وجود دارد که از آن به نام «آتشکده‌ی آذرفریق» یاد می‌شود. این اثر تاریخی روی تپه‌ای باستانی قرار دارد که متاسفانه در عصر حاضر تنها ویرانه‌هایی بیش از آن باقی نمانده است. جالب است بدانید که روایات و اسناد متعددی در مورد این اثر تاریخی وجود دارد و به نظر میرسد که در دوران مختلف بویژه در زمان حکومت ساسانیان، یکی از مراکز مهم و ارزشمند دین زرتشت بوده است. در زیر تپه غاری وجود دارد که به نام «کهل لر» شهرت یافته و با وجود باز بودن برخی از ورودی‌های آن، کسی به داخل آن نمی‌رود. بازدید از این تپه‌ی باستانی و آتشکده‌ی کهن، خالی از لطف نخواهد بود
دره گلستان :
دره گلستان یا قزل گل لر(آبگیرهای طلایی) یکی از زیباترین دره هایی است که در 19 کیلومتری سرعین قرار دارد. دره گلستان که به آن دره آلوارس هم می گویند از دره های شرقی سبلان است که علاوه بر زیبایی و سرسبزی اش، زیستگاه کبک و قوچ و بز نیز هست. علت نام گذاری دره گلستان به دلیل وجود چمنزارها و گلزارهای زیادی است که به خاطر وجود چشمه های پرآب و یخچال های طبیعی در این دره به وجود آمده است. نام دیگر این دره ، دره آبگیرهای طلائی است که به خاطر وسعت آبگیرهایش به این نام شهرت یافته است .
آبشار ورگه سران :
یکی از بکرترین نقاط دیدنی دامنه های سر سبز سبلان آبشار ورگه سران است که در روستایی به همین نام و در شمال سرعین قرار گرفته است.این آبشار در 5دقیقه ای سرعین قرار دارد و در دره و تنگه طبیعی این روستا چشمه های معروف و پرآب زیادی معروف به قیرخ بولاخ یا چهل چشمه وجود دارد که در اثر برخورد آب آنها با صخره ها آبشاری دیدنی به وجود آمده است.
بیله درق :
روستای ییلاقی و باصفا از جاذبه‌های توریستی سرعین است که در فاصله ۳ کیلومتری شمال آن جای گرفته است.این روستا به سبب برخورداری از مواهب طبیعی مانند آب‌های معدنی، درههای زیبا با درختان و چمنزارهای مملو از گل و گیاه و کندوهای عسل از جذابیت‌های خاصی برخوردار است.
چشمه گورگور و آبشار : از جمله معروف‌ترین و مشهورترین چشمه‌های منطقه سبلان است که در دره آلوارس که یکی از عریض‌ترین و باصفاترین درههای سبلان است، در ارتفاع ۲۴۲۰ متری از سطح دریا جای گرفته است.آبشاری به ارتفاع 12 متر به زیبایی هر چه تمام در ادامه چشمه و دامنه سبلان جاری می باشد.
دره جنگلی زیبا و دیدنی ایردموسی :
در فاصله ۱۴ کیلومتری غرب اردبیل قرار گرفته و از نزدیکی‌های سرعین شروع شده و تا روستای نوران کشیده می‌شود. چشم‌اندازهای بسیار زیبا، نهرها و چشمه‌سارها، چمنزارهای انبوه و باغات میوه، این دره را به یکی از نقاط جذاب سرعین و اردبیل تبدیل کرده است.
پیست اسکی آلوارس :
در ۲۴ کیلومتری سرعین، در ارتفاع ۳۲۰۰ متری از سطح دریا و نزدیکی روستای آلوارس ، در دامنه‌ی مرتفع کوه سبلان، پیست اسکی به نام «آلوارس» وجود دارد که به یکی از جاذبه‌های طبیعی و تفریحی استان اردبیل تبدیل شده است. از ویژگی‌های منحصربهفرد این مجموعه‌ی ورزشی و تفریحی می‌توان به دایر بودن آن در طول ۶ الی ۸ ماه از سال به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا و سرمای مطلوب برای جلوگیری از ذوب شدن زودهنگام برف اشاره کرد که در کشور کم‌نظیر بوده و عنوان نخست را کسب کرده است. پیست اسکی آلوارس، ۶ تا ۸ ماه از سال دایر است و لقب نخست را در بین پیست‌های اسکی دیگر در کشور، به خود اختصاص داده است. همچنین در این منطقه در کنار دیدنیهای زمستانی می‌توان اسکان عشایر، آب و هوای مطلوب و دلچسب، حضور گیاهان و گلهای متنوع و زیبا، دشت‌های چشم‌نوازی از گلهای شقایق کوهی، گون، گل ختمی و نیز وجود جاده‌های مناسب برای رسیدن به قله‌ی سبلان، از دیگر امتیازات این منطقه از سرعین است که گردشرگان و مسافران با حضور در آن، لحظاتی ناب و دوست‌داشتنی را تجربه خواهند کرد.
علاوه بر موارد فوق در سطح استان اردبیل مکانهای گردشگری مانند دریاچه شورابیل، مجتمع کوثر خلخال، تله کابین گردنه حیران، جنگل فندوقلو، پل معلق مشکین شهر، مساجد تاریخی ، پل ها، مجتمع توریستی شهر نیر و بسیاری دیگر مکانهای توریستی وجود دارد که علاقه مندان می توانند از آنها لذت ببرند.